Ο αγώνας για την απελευθέρωση των Ιωαννίνων ήταν η σημαντικότερη στρατιωτική αναμέτρηση της Ελλάδας με την Οθωμανική Αυτοκρατορία στο Ηπειρωτικό Μέτωπο κατά τον Α’ Βαλκανικό Πόλεμο (5 Οκτωβρίου 1912 – 18 Μαΐου 1913). Από τις 29 Νοεμβρίου 1912, όταν ο οθωμανικός στρατός παραδόθηκε στον πρίγκιπα Κωνσταντίνο, που ηγήθηκε του ελληνικού στρατού, έως τις 21 Φεβρουαρίου 1913, η μάχη για την κατάληψη της πρωτεύουσας της Ηπείρου κράτησε σχεδόν τρεις μήνες. Η κατάληψη των Ιωαννίνων έμοιαζε με αποθαρρυντικό έργο, καθώς οι ελληνικές δυνάμεις έπρεπε να καταλάβουν βυζαντινές οχυρώσεις. Ο ορεινός όγκος του Βυζανίου, που δεσπόζει νότια των Ιωαννίνων, είναι ένα πολύ ισχυρό αμυντικό οχυρό, πρόσφατα οχυρωμένο με πέντε μόνιμα κανόνια που κατασκευάστηκαν από Γερμανούς μηχανικούς και έχει προσελκύσει μεγάλο ενδιαφέρον από την ελληνική κυβέρνηση. Νέα επίθεση στο φρούριο του Βυζαντίου ξεκίνησε το πρωί της 7ης Ιανουαρίου 1913. Οι αμυνόμενοι απέκρουσαν και αυτή την επίθεση προκαλώντας ζημιές στους Έλληνες επιτιθέμενους. Το απόγευμα της 10ης Ιανουαρίου 1913 ο Κωνσταντίνος έφτασε στο μέτωπο.Ο αρχηγός πίστευε ότι ο στρατός ήταν κατεστραμμένος, όχι από απώλειες στη μάχη, ως αποτέλεσμα του σκληρού χειμώνα (κρύο, κρυοπαγήματα) και υπερκόπωσης των ανδρών.Οι 40.000 Οι μαχητές μειώθηκαν σε 28.000, μια μικρή δύναμη για τον Κωνσταντίνο, για να επιχειρήσει μια τρίτη επίθεση για να καταλάβει το Βυζάντιο. Αυτό σημαίνει και την απελευθέρωση των Ιωαννίνων. Η αποχώρηση του Βυζαντίου οφειλόταν στην πρόβλεψη ότι η κύρια επίθεση θα γινόταν στις 20 Φεβρουαρίου 1913. Νωρίτερα, στις 17 Ιανουαρίου, με επιστολή του προς τον Εσάτ Πασά, ζήτησε την παράδοση των Ιωαννίνων για ανθρωπιστικούς λόγους. Η απάντηση του Τούρκου διοικητή ήταν αρνητική. Η ελληνική επίθεση διήρκεσε από το πρωί έως το βράδυ της 20ης Φεβρουαρίου και την παραμονή της επίθεσης, στις 19 Φεβρουαρίου 1913, υπήρχαν 41.000 άνδρες έτοιμοι και 105 πυροβόλα. Επιτυχής επίθεση στις τουρκικές θέσεις του Μπιζανίου. Ο Εσάτ πασάς είχε παρατεταγμένους 35.000 άνδρες, αλλά ο αριθμός είναι άγνωστος και καθοριστικό στην εξέλιξη αυτή συνέβαλε το 9ο τάγμα 162 ατόμων του 1ου Συντάγματος Ευζώνων, με επικεφαλής τον Ταγματάρχη Ιωάννη Βελισάριο. Η παράδοση ήταν πλέον μονόδρομος για τον Εσάτ Πασά. 2:00 π.μ. Στις 21 Φεβρουαρίου 1913, έφτασαν οι απεσταλμένοι του. Στο χάνι Eminaga, όπου βρισκόταν το ελληνικό αρχηγείο. Ο Κωνσταντίνος συμφώνησε και στις 5:30 εκδόθηκε διαταγή κατάπαυσης του πυρός προς όλες τις δυνάμεις. Στη διήμερη μάχη για την απελευθέρωση των Ιωαννίνων οι Έλληνες υπέστησαν 284 απώλειες. Οι απώλειες των Τούρκων ήταν 2.800 νεκροί και 8.600 αιχμάλωτοι. Το πρωί της 22ας Φεβρουαρίου 1913, τα πρώτα ελληνικά στρατεύματα εισήλθαν στην πόλη υπό τις επευφημίες των κατοίκων. Τα Ιωάννινα ήταν ξανά ελεύθερα μετά από 483 χρόνια σκλαβιάς. Τα χαρμόσυνα νέα της απελευθέρωσης των Ιωαννίνων έγιναν σύντομα γνωστά στην Αθήνα και επικράτησε ενθουσιώδης ενθουσιασμός. Ο Γεώργιος Σουρής δημοσίευσε το παρακάτω ποίημα στο Romeo. Πήραμε τα Γιάννενα Πολλά μάτια το λένε, πολλά μάτια το λένε, γελούν και κλαίνε εκεί. Λένε ότι τα πουλιά της Γκρέμπενας και το αηδόνι του Μετσόβου ψήθηκαν από τον παγετό και το τρόμο. Χειροκροτήματα και βροντές το λένε, καμπάνες το λένε, μαυροφορεμένες μαμάδες το λένε χαρούμενα. Λέγεται και από τον Γιαννιόθυση, σε χρόνια πένθους, και από τον Θουριόθυση στην κορυφογραμμή του Ζαρογγού. Εκτός από την εξουδετέρωση μιας σοβαρής τουρκικής απειλής στην Ήπειρο και την κατάσχεση σημαντικού πολεμικού υλικού, η απελευθέρωση των Ιωαννίνων επηρέασε το κύρος της Ελλάδας, το οποίο ενισχύθηκε διεθνώς μετά την επιτυχία αυτή.Η επιχείρηση σηματοδότησε ουσιαστικά το τέλος του Α’ Βαλκανικού Πολέμου στον στρατιωτικό τομέα. Την επόμενη μέρα, οι ελληνικές δυνάμεις κινήθηκαν βορειότερα, απελευθερώνοντας τη Βόρεια Ήπειρο στις 5 Μαρτίου 1913. Ο Καλαβρυτινός στρατιώτης Κ. Παπακωσταντόπουλος τους περιγράφει μετά την απελευθέρωση:

Πηγή: magnesianews.gr